Беларуска – Как пишется: «белоруска» или «белорусска»?

Содержание

белоруска — Викисловарь

Морфологические и синтаксические свойства

падежед. ч.мн. ч.
Им.белору́скабелору́ски
Р.белору́скибелору́сок
Д.белору́скебелору́скам
В.белору́скубелору́сок
Тв.белору́ской
белору́скою
белору́сками
Пр.белору́скебелору́сках

бе-ло-ру́с-ка

Существительное, одушевлённое, женский род, 1-е склонение (тип склонения 3*a по классификации А. А. Зализняка).

Корень: -белорус-; суффикс: ; окончание: [Тихонов, 1996].

Произношение

Семантические свойства

Значение
  1. женск. к белорус; жительница или уроженка Белоруссии ◆ Я понял, что не ошибся… да, это сосед… все разговоры были при нём… История моей жены такая: она из-под Минска, белоруска. Светлана Алексиевич, «Время second-hand» // «Дружба народов», 2013 г. (цитата из Национального корпуса русского языка, см. Список литературы)
Синонимы
Антонимы
Гиперонимы
  1. славянка, европейка
Гипонимы

Родственные слова

Этимология

Происходит от ??

Фразеологизмы и устойчивые сочетания

Перевод

Список переводов

Библиография

Interrobang.svg
Для улучшения этой статьи желательно:
  • Добавить синонимы в секцию «Семантические свойства»
  • Добавить сведения об этимологии в секцию «Этимология»
  • Добавить хотя бы один перевод в секцию «Перевод»

ru.wiktionary.org

«БЕЛОРУС» ИЛИ «БЕЛАРУС»? — Redaktar.by — LiveJournal

Вадим РОСТОВ
«Аналитическая газета «Секретные исследования»

Как правильно писать – Белоруссия или Беларусь, белорус или беларус, белорусский или беларуский?

Мы уже обсуждали эту тему в статье «Беларуские национальные реалии» (№10, 2008). Ряд беларуских изданий и писателей сегодня используют термины «беларус» и «беларуский», это стало известно в России – и вызвало там неприятие и издевки. Видимо, из-за того, что в России (да и в Беларуси) многие не понимают самой сути вопроса.

Например, летом этого года известный московский журнал «Родина» выступил с суровой критикой книги «История имперских отношений: беларусы и русские» (под редакцией А.Е. Тараса), многие главы которой публиковались на страницах нашей газеты. «Изобличающая» эту книгу статья кандидата исторических наук Юрия Борисенка «Как белый аист уткой обернулся» начинается так:

«И дня не проходит в этом чудесном подлунном мире, чтобы кто-нибудь хитроумный не подкинул новое симпатичное словечко. Не знаю точно, как там с диалектами амхарского или суахили, но русскому языку часто достаётся и по нескольку раз на дню. Вот и минский многостаночник гуманитарного фронта (составитель, переводчик и научный редактор в одном лице) Анатолий Ефимович Тарас обогатил намедни великий и могучий одним чудесным существительным и одним не менее увлекательным прилагательным. Бдительная корректура может спать спокойно: в объёмистой книге с загадочным названием «История имперских отношений» «беларусы» и «беларуский» упорно пишутся через «а». Но «жжот» наш герой почему-то только в этом пункте, а ведь так заманчиво продолжить и разослать сию книжицу (третьим, так и быть, изданием) во все школы Российской Федерации, сделать из 300 экземпляров несколько десятков тысяч. Несчастные школьники вмиг освободятся от оков опостылевшего правописания: прогрессивный принцип «беларуского языка» (ну нет, тогда уж «беларускава») «как слышится, так и пишется» расширится неимоверно — сгодятся и классические белорусские «Масква» и «карова», и неологизмы из толщи народной — типа «абразавания», «балонскава працэса» и «ЯГЭ» (к слову, проницательный читатель на пороге лета 2009 года узрит здесь нечто пугающе-сказочное и прав будет: «защекочут до икоты и на дно уволокут», а дно у нашего «абразавания» болотистое, так сразу и не выплывешь)».

На самом деле эти великодержавные издевки выдают безграмотность самого автора статьи в журнале «Родина», так как по нормам русского языка надо писать «беларус», а не «белорус».

СОГЛАСНО НОРМАМ РУССКОГО ЯЗЫКА – «БЕЛАРУС»

Одновременно с провозглашением суверенитета БССР в 1991 году – следовало рассмотреть вопрос о названии страны, так как, согласно международным нормам ООН, название страны должно писаться ПО ПРАВИЛАМ ЕЕ НАЦИОНАЛЬНОГО ЯЗЫКА. То есть – в нашем случае – по нормам беларуской мовы. А прежнее название «Белоруссия» — было написанием по нормам русского языка, а не беларуского. В беларуском же должно звучать «Беларусь».

Это было равно крайне важно и для укрепления международного авторитета нашей страны (к тому же – члена-соучредителя ООН) и ее статуса суверенной державы. Ранее в английском, немецком и других языках наше название звучало не как «Белоруссия», а буквально как «БЕЛАЯ РОССИЯ» — то есть, даже не так, как в русском языке. Это «колониальное название» создавало неверные представления о Беларуси как о каком-то «туземном придатке» Российской Федерации, где живут россияне, а не беларусы, и где у народа российское этническое лицо, а не уникальное беларуское.

Существенно и то, что название «Белая Россия» создавало путаницу в иностранных МИДах, особенно стран Африки, Востока и Южной Америки, на что жаловались их представители в ООН.

Верховный Совет БССР 19 сентября 1991 года принял «Закон Белорусской Советской Социалистической Республики о названии Белорусской Советской Социалистической Республики». В этом Законе еще до распада СССР наша БССР была переименована в Республику Беларусь (мой перевод на русский):

«Белорусскую Советскую Социалистическую Республику далее называть «Республика Беларусь», а в укороченных и составных названиях – «Беларусь».

И обращаю внимание на продолжение текста этого Закона:

«Установить, что эти названия транслитеруются на другие языки в соответствии с беларуским звучанием».

Транслитерация (Transliteration) — перевод одной графической системы алфавита в другую, то есть передача букв одной письменности буквами другой. Что означает, например, для русского языка, что в нем нет больше никакой «Белоруссии», а обязана быть только и именно одна «Беларусь».

Сегодня во всех официальных международных мероприятиях (саммиты СНГ, спортивные соревнования, торговые соглашения и пр.) это строго соблюдается: есть только название «Беларусь». В паспортах и прочих документах РБ на русском языке – тоже только «Беларусь», никакой «Белоруссии».

Общероссийский классификатор стран мира OK (MK (ИСО 3166) 004—97) 025-2001 (ОКСМ) (принят и введен в действие постановлением Госстандарта РФ от 14 декабря 2001 г. № 529-ст) тоже категоричен: он предусматривает только формы «Республика Беларусь» и «Беларусь», а какая-то фантастическая «Белоруссия» им не предусмотрена – такой страны не существует.

Главным в Законе о названии страны является пункт о ТРАНСЛИТЕРАЦИИ ее названия на другие языки мира (включая русский). Дело в том, что некоторые страны такого пункта не имеют и потому могут по-разному называться в разных языках: например, в русском нет никакой Норге, а есть Норвегия, вместо Данмарк – Дания, Суоми – Финляндия, Дойчланд – Германия, вместо Летува – Литва. Ни Финляндия, ни Германия, ни Летува не заявляли о том, что их самоназвания Суоми, Дойчланд и Летува транслитеруются на другие языки – и не просили другие страны их отныне называть именно так. А вот Беларусь именно это заявила в своем Законе. И точно так в свое время Персия попросила называть её Ираном, Цейлон – Шри-Ланкой, Берег Слоновой Кости – Кот д’ Ивуаром, Бирма – Мьянмой, Северная Родезия – Замбией, Бенгалия – Бангладеш, Верхняя Вольта – Буркина Фасо. Именно под новыми названиями эти страны известны сегодня во всем мире, в том числе в РФ.

Если бы противники термина «Беларусь» в русском языке показали нам, что Россия пренебрегает этими правилами и продолжает называть Иран Персией, а Шри-Ланку Цейлоном – то в таком случае их мнение имело бы какую-то аргументацию. А в данном случае такая избирательность непонятна: чем же мы хуже Ирана или Шри-Ланки, если в России СМИ и просто россияне не желают признавать наше новое название и упрямо именуют старым несуществующим «Белоруссия»?

Тем не менее термин «Беларусь» все-таки СТАЛ ЯЗЫКОВОЙ РЕАЛИЕЙ русского языка, так как активно используется в ООН (где один из языков – русский) и всем государственным аппаратом РФ: всеми министерствами. Не менее строго следит за использованием термина «Беларусь» телеканал СНГ «Мир» (который равно следит за использованием «Молдова» вместо «Молдавия», «Туркменистан» вместо «Туркмения» и т.п.), а также телепрограммы и печатные СМИ Союзного государства Беларуси и России.

Таким образом, слово «Беларусь» стало частью русской лексики. Причем – используется не столько в быту, сколько в официозе, а это означает тенденцию вытеснения со временем старого слова «Белоруссия» и в разговорном русском. Пишется слово именно через «а», как этого и требует наш Закон о транслитерации названия страны – нигде в официальных документах РФ не используется слово «Белорусь» — ЕГО ПРОСТО НЕ СУЩЕСТВУЕТ в русском языке.

В спорах со мной на эту тему многие российские «тугодумы» соглашались, что слово «Беларусь» стало частью русского языка из-за его использования российским официозом, но все равно упорствовали: мол, это слово «неправильное», а правильно – делать русскую соединительную «о».

Но если слово только ТРАНСЛИТИРУЕТСЯ на русский язык – то о каких же «нормах русского языка» можно говорить? Вот прямая аналогия: французское Кот д’ Ивуар. Почему же никто равно не возмущается и не говорит, что по-русски правильно писать по-старому «Берег Слоновой Кости»? Или беларуский язык – это не такой же иностранный язык, как французский? Или Беларусь – это не суверенное государство, как Кот д’ Ивуар, а часть РФ?

Коль «Беларусь» — языковая реалия русского языка, то как по правилам русского языка должно образовываться название гражданина Беларуси? Правильно: белАрус.

Здесь возражения о соединительной «о» вообще неуместны, так как изначальное слово «Беларусь» образовано не по правилам русского языка. А на этот счет в русском языке свои нормы: корнем слова является в таком случае все слово «Беларусь» (а не два тут корня).

Вместо того чтобы воспринимать слово «Беларусь» как ЗАИМСТВОВАННОЕ из другого языка, россияне по инерции его делят на два корня – что противоречит правилам русского языка о заимствованных словах. Таким образом, издевки Юрия Борисенка в журнале «Родина» по поводу слова «беларус» — безграмотны с точки зрения правил русского языка.

А как быть со словом «беларуский»? Напомню, автор статьи на нем изрядно «попрыгал»: «Несчастные школьники вмиг освободятся от оков опостылевшего правописания: прогрессивный принцип «беларуского языка» (ну нет, тогда уж «беларускава») «как слышится, так и пишется» расширится неимоверно — сгодятся и классические белорусские «Масква» и «карова», и неологизмы из толщи народной…»

Давайте и с этим словом разберемся.

СЛОВО «БЕЛАРУСКИЙ»

Вначале приведу мнения беларуских специалистов в этой теме.

Адам МАЛЬДИС, доктор филологических наук, профессор, почетный председатель Международной ассоциации беларусистов:

«Если слово «Белоруссия» имеет свою традицию (например, газета «Советская Белоруссия»), это одно. Но когда речь идет о названии страны, закрепленном в Конституции и международных документах, тут однозначно — Беларусь. Заключение топонимической комиссии ООН только подтверждает это. На мой взгляд, правильным было бы писать «беларус», а не «белорус», и «беларуский» вместо «белорусский». Думаю, со временем мы к этому придем».

Александр ШАБЛОВСКИЙ, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Института языкознания им. Я. Коласа НАН Беларуси:

«Введение в русскоязычный оборот слова «Беларусь» считаю полностью правомерным и оправданным. Что касается рекомендаций Института русского языка, то у нас в Беларуси свой ориентир — Институт языкознания имени Якуба Коласа. И в этом вопросе мы все придерживаемся совершенно определенной позиции: только Беларусь! Россиянам, естественно, мы диктовать не можем.

Если говорить о производных от слова «Беларусь», то, конечно, последовательным было бы написание «беларус» и «беларуский». Но в этом вопросе мы принимаем позицию российских академиков, которые в своих оценках очень традиционны. Еще в 1933 году выдающийся русский лингвист Евгений Дмитриевич Поливанов писал: «Чем более развит язык, тем меньше он развивается». Потому не знаю, закрепится ли в будущем «беларус» и «беларуский». Ведь для того, чтобы у слова «кофе» в русском языке помимо мужского появился и средний род, потребовалось почти 100 лет! Так это всего лишь род…»

На мой взгляд, автор московского журнала «Родина» вообще ничего в вопросе не понял и посчитал, что мы тут просто «переводим» русские слова на «прогрессивный принцип «беларуского языка» (ну нет, тогда уж «беларускава») «как слышится, так и пишется»».

На самом деле слово «белАрус» просто производно от слова «Беларусь» в русском языке – что было показано выше. Но есть и другой аспект темы, который не стали детально раскрывать в приведенных цитатах Адам Мальдис и Александр Шабловский. А заключается он в следующем.

Наш Закон 1991 года о введении названия страны Беларусь и его транслитерации на все языки мира означал ОДНОВРЕМЕННО и ИЗМЕНЕНИЕ ВСЕХ СЛОВ В ЯЗЫКАХ МИРА, ПРОИЗВОДНЫХ ОТ НАЗВАНИЯ СТРАНЫ.

То есть, мало изменить название страны с «Белая Россия» (на английском, немецком и пр.) на «Беларусь». Надо еще, чтобы везде изменили название НАРОДА с «белых русских» на «беларусов», а его языка с «белого русского» на «беларуский язык». Это тоже крайне важно – как и само изменение названия страны. Ведь ранее на английском наш язык назывался «белорашен лэнгвич», а теперь стал называться «беларус лэнгвич». Житель БССР был «белорашен», стал «беларус». (Кстати, в Беларуси при преподавании иностранных языков по-прежнему учат советским терминам типа «белорашен», что и устарело, и ошибка, и не соответствует названию страны Беларусь.)

Как видим, СМЕНА ПОНЯТИЙ КАРДИНАЛЬНАЯ. Отныне никакой «рашен»!

С 1991 года во всем мире нас больше не называют с добавкой «рашен»: в энциклопедиях ЕС, США, Китая и прочих стран мира: страна Беларусь, от ее названия производится там название народа и его языка – с корнем «Беларус».

Следуя этому правилу, и в русском языке равно транслитерации подлежит не только слово «Беларусь», но и производные понятия народа этой страны и ее языка – как политическое значение, НЕОТДЕЛИМОЕ от названия страны. Они РАВНО ТРАНСЛИТИРУЮТСЯ в рамках транслитерации названия страны «Беларусь». Таким образом, автоматически подлежат транслитерации слова «беларус» и «беларуский язык».

Это тоже строго в рамках правил русского языка. Равно как слово «Беларусь» является заимствованным транслитерацией в русском языке и не подлежит делению на два корня – точно так заимствованное слово «беларуский» является КОРНЕМ до буквы «к» (согласно правилам русского языка, заимствованные слова являются корнями до своих окончаний).

И, как заимствованное слово русского языка, не подлежит аналогично ни делению на два корня, ни правилу русского языка по удвоению «с» между «с» в корне и суффиксом. Так как этого правила нет в исходом для транслитерации беларуском языке – а транслитерация, напомню, сохраняет нормы грамматики исходного языка СВОЕЙ СТРАНЫ. А главное: само слово «беларуский» — заимствованное, и в нем русский язык не имеет права вычленять суффиксы.

Что касается окончаний (автор статьи в журнале «Родина» утрировал: «ну нет, тогда уж «беларускава»), то вот как раз в этом вопросе, согласно нормам русского языка, должны уже соблюдаться нормы русского языка. Заимствованные в русский язык слова сохраняют свои иностранные корни, но имеют падежные формы уже по русским правилам. Так что и тут «мимо»…

СМЕНА НАЗВАНИЙ

Международная конференция экспертов ООН по топонимике, состоявшаяся 9-13 октября 2006 года Таллинне, постановила: беларуские названия на иностранных картах ДОЛЖНЫ ПЕРЕДАВАТЬСЯ С НАЦИОНАЛЬНОЙ ФОРМЫ НАПИСАНИЯ. Это значит, что на немецких автодорожных картах вместо Weissrusland (еще не исправленная там для автодорожников калька с Белоруссии) появится Belarus’ (с апострофом, показателем мягкости). Вместо Gomel, Mogilev и Vitebsk — Homiel’, Mahiliou и Viciebsk.

Российские великодержавники могут сколько угодно подтрунивать над «неграмотными» терминами «Беларусь», «беларус» и «беларуский», но, согласно требованиям ООН, на всех автодорожных картах мира – и РФ в том числе – будет не русский вариант названия городов Беларуси, а БЕЛАРУСКИЙ. С беларуского языка. Это уже давно принято, это уже реализуется – к этому надо привыкать.

Конечно, иные товарищи и после этого решения экспертов ООН будут цепляться и настаивать великодержавно, что по-английски ПРАВИЛЬНО писать не Homiel’, а Gomel, не Mahiliou и Viciebsk – а Mogilev и Vitebsk. То есть – в ретрансляции с русского языка, а не с беларуского. А более всего будут выступать против того, чтобы на российских автодорожных картах появились Махилеу, Вицебск и прочее «новое» для русского языка.

Однако это решение ООН обязательно и для России – поэтому там будут изменены на автодорожных картах названия беларуских населенных пунктов в соответствии с их написанием на языке их страны. Не только Беларуси, но и Украины. А в отношении стран Балтии на автодорожных картах на русском языке давно отражаются как раз их местные названия топонимов – примечательный момент (например: не Ковно, а Каунас, не Вильно, а Вильнюс – хотя еще в романе А. Толстого «Гиперболоид инженера Гарина» писалось «Ковно» и «Вильно»).

Но раз не «Ковно», а «Каунас» — то тогда и Махилеу, а не Могилев.

«БЕЛАЯ РУСЬ» — НЕЛЕПЫЙ ТЕРМИН

Теперь о термине «Белая Русь», который сегодня активно используется как якобы синоним «Беларуси». Его эксплуатируют в песнях, в пафосных статьях, в названии водки и общественных объединений. На самом деле Беларусь не расшифровывается как «Белая Русь» — это глубокая ошибка. Ведь точно так мы не ищем корня «Русь» в названиях Пруссия или Боруссия. Во-первых, НИГДЕ ни в одном документе страны не зафиксировано, что термин «Беларусь» может подменяться термином «Белая Русь» — так что такая подмена юридически незаконна. Во-вторых, Беларусь НИКОГДА не была никакой «Русью» — так что с исторической точки зрения такая подмена просто абсурдна.

Русью была Украина – и ее народ назывался русинами. На 70-90 лет Полоцкое государство было захвачено киевскими князьями – но эта оккупация не делает Полоцкое государство «Русью», а наш народ – русинами (то есть украинцами).

К моменту кровавого захвата Полоцка киевским князем Владимиром (Вальдемаром) там правила шведская династия Рогволода. С 1190 в Полоцке правит выбранный полочанами на княжение ятвяг Мингайла или Мигайла, затем его сын Гинвилло (Юрий в православии, умер в Орше в 1199), потом его сын Борис, женатый на дочк

scjapan.livejournal.com

«Беларуский» или «белорусский». Борьба за версию написания

После баталий в комментариях KYKY, где спор о правописании «белорусский/беларусский/беларуский» разгорелся не на шутку, редакция разделилась на два лагеря. Фронт во главе с Павлом Свердловым выбирает вариант «беларусский», директорский состав в лице Агнии Лойка голосует за «беларуский» без ненавистного «СС». Вот так и рвём друг другу глотки, как только в недельном плане появляется текст с роковым и таким родным прилагательным.

Итак, камни преткновения в этом орфографическом дебате – «О» или «А», а заодно и количество «С». Казалось бы, эта лингвистическая проблема где-то на уровне школьников пятого класса. А нас всей редакцией понесло искать в языке проблемы национальной самоиндефикации. Погнали.

Вариант первый: белорусский

Первый контраргумент, вылетающий изо рта вместе с пеной: страны такой нет – Белорусь, пишемся мы через «а», а всё иное – пережитки совка или экспансия «клятых (извините) москалей». Ну и кого-то, конечно, смущает финалия «-русский» по понятным причинам. И так далее, и тому подобное.

Возможно, сначала это кажется достаточно убедительными доводами, которые делают такое правописание неконкурентноспособным. Пока не откроешь пару тройку орфографических (и не только) словарей современного великого и могучего русского, а вместе с ними – правила правописания. Да-да, везде найдёте в основе «о», а вместе с ним – удвоенно написанные «сс».

Среди журналистов KYKY есть борцы за чистоту языка. Например, Анна Перова. Борцам за свядомасць прысвячаецца:

Thumb img 1618На эту тему:Как выгнать Москву из головы? Пересмотрите программу литературы в школе

«Прилагательное «белорусский» возникло не в 1991 году при создании Беларуси и даже не в 1922 году, когда образовался СССР с его республиками. Обычно всех в слове «белорусский» смущает, что если пишется через «о», то это значит, что мы Белая Россия. Но не Россия, а Русь. И это разные вещи. Еще столетия назад существовали названия разных местностей, в том числе и Белой Руси, где мы примерно, собственно, и проживаем. Об этом написали и куча историков, отрицать существование категории «Русь» по меньшей мере глупо. Была, например, Киевская Русь, которая включала территории Украины и Беларуси и только чуть-чуть России. Поэтому попытки проявлять свою национальную любовь отрицанием слова «Русь» выглядят немного фанатично. Идем дальше: и по хронологии, и по смыслу. Термин «Белая Русь» использовали и в Речи Посполитой, причем официально – во второй половине XVII в. В 1675 г. Ян III Собесский назначил Феодосия Василевича белорусским (!) епископом Могилевской, Мстиславской и Оршанской епархиями. Чуть попозже, в 1686 году, Могилевская православная епархия в официальных документах назвалась «Белорусской».

Вывески в Смоленске, фото: tomkad.livejournal.com

Вывод: написание через «о» и «ск» является традиционным, и традиции этой начало положили совсем не советские руководители.

В данном случае речь идет о прилагательном, обозначающим местный народ, а не о прилагательном, образованном от страны по сути. Образовано слово обычным для русского языка способом: сложением + суффиксацией. Белая + Русь = БЕЛоРУСский, где БЕЛ + РУС корни (от белый и от русь), о – соединительная гласная, а СК – суффикс. Раунд!»

С Аней легко согласиться в соотношении орфографии и нацыянальна-вызваленчых настроений: «Я считаю, национальное самосознание выражается через твою гордость за страну и делание дел для нее, а не через изменение норм русского. Пользуешься русским – уважай правила словообразования». Короче: хочешь писать «беларуский» – говори на мове и пиши на здоровье через «а» и «с».

Вариант второй: беларусский

Разумеется, популярность такая форма набрала в рядах тех, кто не из Белоруссии. И, конечно, всячески это подчеркивает. Аргументация «за» состоит в следующем: если это прилагательное образовано по классическим канонам русского языка (основа + суффикс «ск»; вроде Каракасский, Вильнюсский и тд. ), то, прибавляя к основе Беларус- этот суффикс со значением принадлежности, мы получаем именно такую форму. Достаточно логично, если бы не словари.

Thumb ntea70ucsbgНа эту тему:Дюжина беларуских перлов с историей

По сути, семантически такое прилагательное в самом деле могло бы обозначать «то, что относится к Беларуси». Причем особенно четко, если это «то» связано с государством, а не с его народом, территорией и так далее. Но традиция пока стоит достаточно прочно, а все госучреждения начинаются со слов «Белорусский/ая/ое». Словом, это мнение тех, кто своё национальное самосознание ставит во главе угла, изгоняя оттуда даже правила орфографии. Например, редактора KYKY Павла Свердлова:

«Мне нравится слово «беларуский», потому что в нём видна чёткая связь со словом «Беларусь». Да, слова в словаре нет, но там нет многих слов. Язык — он же живой, и развивается быстрее, чем переиздаются словари. Но, при этом, я признаю важность правил, по которым в языке создаются новые слова. Если в аналогичных случаях употребляется суффикс -ск- (см. Гондурас — гондурасСКий, француз — французСКий), то и в случае со словом «Беларусь» нужно использовать именно его. «Беларусский» — выглядит коряво и вызывает больше ассоциаций с «Белоруссией», чем хотелось бы. Но что поделаешь?»

Вариант третий: беларуский

Директор KYKY Агния Лойка непреклонна и с аргументацией обходится просто: «Версия «беларуский» – чисто идеологическая, и мне плевать на русский язык!». Как ясно из цитаты, всё сдобрено доброй долей искренней эмоциональности, которая хочешь не хочешь, а подкупает.

Фото: gazetaby.com

Помимо плевка в лицо традиционной норме, в этом аргументе есть следующее рациональное зерно: пользуясь мовай, мы спокойно, не нарушая ничего, прибегаем к написанию «беларускі». В принципе, можно списать этот, третий, вариант на транслитерацию белорусского слова. Этакое вкрапление-экзотизм, который делает русский язык Беларуси отличным от русского языка России.

Хотя точно такое же явление, когда оно касается других слов, мы называем «трасянкай». Но что поделать, такие уж мы, беларусы (белорусы?), языковые лицемеры.

Что об этом всем говорят специалисты

Ольга Зуева, преподаватель кафедры современного русского языка (филфак, БГУ): «По правилам современной орфографии – белОруССкий, и точка. Традиционное написание. То, что при этом страна называется Беларусь – своеобразный парадокс, собственно, и вызванный появлением в 1990-х современного названия… Которое я поддерживаю обеими руками!»

На вопрос, какой из трёх вариантов написания кажется более правомерным, преподаватель того же факультета с кафедры классической филологии отвечает KYKY: «По правилам русского языка – первое. Остальное – на уровне обсуждения!».

Адам Мальдис, доктор филологических наук, профессор и живая легенда, в комментарии для TUT.by, данном девять лет назад: «Если слово ‘Белоруссия’ имеет свою традицию (например, газета ‘Советская Белоруссия’), это одно. Но когда речь идет о названии страны, закрепленном в Конституции и международных документах, тут однозначно — Беларусь. Заключение топонимической комиссии ООН только подтверждает это.

На мой взгляд, правильным было бы писать ‘беларус’, а не ‘белорус’, и ‘беларуский’ вместо ‘белорусский’. Думаю, со временем мы к этому придем».

Заметили ошибку в тексте – выделите её и нажмите Ctrl+Enter

kyky.org

Белорус или беларус?. Тайны Беларуской Истории.

Белорус или беларус?

Продолжим эту тему. С 1991 года наша страна официально называется «Беларусь». Как должен называться житель этой страны по нормам русского языка? Ответ очевиден: беларус. При этом, казалось бы, автоматически в русском языке появляются два разных значения: старое «белорус» означает национальность, а новое «беларус» — гражданскую принадлежность человека. То есть появилось различие, аналогичное различию между терминами «русский» и «россиянин». При этом «белорус» имеет чисто этнический смысл, а «беларусом» может быть русский, поляк, еврей, татарин и любой другой, имеющий гражданство Республики Беларусь.

Именно такой трактовки придерживаются знакомые мне российские лингвисты, но вопрос «запутывается» тем, что в беларуском языке такой двойственности понятий нет. В нем (равно как у поляков в Польше и украинцев в Украине) существует только беларус — это и этническое название, и гражданская принадлежность. Поэтому беларуские лингвисты настаивают на том, что в русском языке следует тоже ввести общее понятие «беларус», то есть сохранить прежний смысл слова, заменив в нем букву «о» на «а».

Попутно замечу, что разный смысл понятий «русский» и «россиянин» вызывает критику российских лингвистов, которые хотели бы видеть полное тождество этих терминов. Однако, на мой взгляд, для России это как раз необходимо, ибо, в отличие от Беларуси или Польши, она страна не унитарная, а федеративная. Например, те же татары никогда не согласятся с тем, чтобы их называли «русскими» (или «русскими татарами»), но вполне согласны с термином «россияне», обозначающим гражданство.

Что касается термина «русский», то он искусственный (придуман евреем Свердловым) и безграмотный: в русском языке все названия национальностей — существительные. Так, во всех документах BKЛ указывались не «русские», а именно русины — ныне украинцы (нынешние «русские» России в прошлом себя называли московитами). «Русины» по нормам словообразования как раз соответствует термину «россияне», который впервые стал активно использовать президент России Борис Ельцин.

Институту русского языка РАН вместо озабоченности сохранением термина «Белоруссия» лучше бы заняться заменой безграмотного термина «русские» на соответствующий нормам русского языка термин «русины».

Но вернемся к вопросу перехода от «белоруса» к «беларусу». В предыдущих главах я уже привел историю появления самого термина «белорус» в царской России, не стану повторяться. Официально термин «белорус» существовал только 23 года (с 1840 по 1863) и был запрещен генерал-губернатором Муравьевым, по прозвищу «вешатель». Ясно, что тогда писали только «белорус», так как сам наш язык был запрещен указом царя в 1839 году. Однако в то же самое время Константин Калиновский использовал в своих нелегальных изданиях термины «Беларусь» и «беларус», органичные для нашего языка.

После 1863 года «Белоруссия» именовалась в России «Северо-Западным краем». И только на рубеже XX века термин «Беларусь» стал входить в употребление в неофициальных изданиях. Причем писали на беларуском языке его именно так, а не через букву «о». Например, в 1910 году Ластовский издал в Вильне свою книгу «Кароткая гісторыя Беларусі».

Но вот что интересно: в 1920 году Декларацию о независимости БССР опубликовала минская газета «Советская Белорусь», которую через несколько лет переименовали в «Советская Беларусь». Лингвисты Москвы и Минска договорились тогда, что в русском языке существует термин «Белоруссия», аналогичный в нашем языке термину «Беларусь», но не может быть ни «Беларуссии», ни «Белоруси». Выходит, что еще тогда Москва транслитерировала в русский язык термин «Беларусь», ибо термин «Белорусь» после 1920 года никогда больше не использовался в СССР.

Это показательный факт: от термина «Белорусь» (имеющего соединительную «о») отказались в СССР еще в 1920-е годы — и ввели в русский язык «Беларусь». В беларуском языке нет соединительной «о», как нет и правила русского языка удваивать «с» для образования суффикса. И раз уж в русском языке в обиход вошло с 1920-х годов противоречащее нормам русского языка «Беларусь» вместо «Белорусь», то равно должно войти и «беларуский» вместо «белорусский», где странным кажется уже не «а» вместо «о», а именно одна «с». (Но раз мы отрицаем соединительную «о», то автоматически должны отрицать и удвоенную «с» — ведь и то и это есть транслитерация. )

Неизбежность транслитерации признает и цитировавшийся выше скептик А. В. Фролов:«А если признать недопустимость в русском языке слова Белоруссия, то логично следует необходимость и дальнейшего коверкания языка — изменения и образованных от слова Белоруссия производных, т. е. написания по-русски «беларуское» государство и национальность «беларус»… »

Но что Фролов называет «коверканьем языка»?

БелОрус является жителем БелОруси. А такой страны с 19 сентября 1991 года не существует (точнее — с 1920-х годов, а с 1991 года не существует Белоруссии), есть только БелАрусь. Соответственно, ее жители являются белАрусами. По нормам, подчеркиваю, русского языка.

Коверканье языка мы видим как раз сегодня, когда термин «Беларусь» ставится во фразах вместе с термином «белорусы». Однозначно безграмотно выглядит само словосочетание: «белорусы Беларуси». Почему там «о», а тут «а»? Где логика? Где система? Какой-то лингвистический бардак. Оспорить написание слова «БелАрусь» никто уже не в силах, так как оно — единственное официальное название нашего государства. Это абсолютно правильно, так как страна должна иметь международное название, взятое из ее национального языка, а не из языка соседей — россиян или поляков.

Вот характерный пример: журналист Павел Шеремет в статье «Белоруссия — Беларусь. Одна страна — два названия» заметил, что «один знакомый писатель спросил: «Почему Белоруссию вы все время называете Беларусь? Беларусь — это же трактор такой! ».

Люди в России не понимают, что у беларусов вообще есть свой собственный язык, на котором не только трактор, но еще и страна имеет право называться. Поэтому, чтобы эту безграмотность ликвидировать, нет иного способа, кроме как изменить написание «белорус» на «беларус». Тогда лингвистически все будет в норме: «беларусы Беларуси».

Теперь о прилагательном «беларуский». Этот момент кажется «самым спорным», потому что он ярко нарушает нормы русского языка, у любого грамотного человека, пишущего по-русски, вызывает неприятие: не в букве «а» (что легко принимается как производное от «Беларусь»), а именно в отсутствии удвоенной «с».

Однако лингвисты (как сторонники, так и противники этой транслитерации) правы. Читателям этой книги, вряд ли разбирающимся в законах лингвистики, объясню следующую вещь. Слово «беларусский» (с двумя «с») в принципе не может существовать по законам лингвистики, так как оно одновременно и продукт транслитерации с беларуского языка (что отрицает соединительную «о»), и продукт грамматики русского языка (сохраняет удвоенную «с»). Но так не бывает, это то же самое, что быть «чуть-чуть беременной».

Раз уж термин — продукт транслитерации с беларуского языка, то он обязан быть им полностью, а не выборочно — то есть не только в вопросе соединительной «о», но и в вопросе удвоенной «с». Это аксиома для лингвистов: если слово транслитерируется, то полностью. А «гибридом» двух языков оно быть в принципе не может.

По этой причине беларуские лингвисты и историки цитированный выше Закон Республики Беларусь («установить, что эти названия транслитерируются на другие языки в соответствии с беларуским звучанием») трактуют шире, чем только термины «Республика Беларусь» и «Беларусь». Они равно трансформируют на русский язык и название нашего языка (и вообще прилагательное «беларуский»), находя его производным от указанных в Законе терминов.

Соответственно, новое написание терминов должно войти и в русский язык. Не только через «а» (что производно от названия страны Беларусь), но и с одним «с», что является реализацией принципа транслитерации. Например: «беларуский спортсмен», «беларуский климат» и т. д. Ибо раз мы употребляем «а» вместо «о», то автоматически должны употреблять и одно «с» вместо двух. То и другое, как говорится, «идет в комплекте».

Наконец, просто странным кажется выражение «белорусская Конституция» или «белорусский язык» — когда это Конституция Беларуси (не Белоруссии) и язык Беларуси (не Белоруссии). Это то же самое, что говорить: «персидская Конституция Ирана» или «персидский иранский язык».

Поделитесь на страничке

Следующая глава >

history.wikireading.ru

Беларуская мова — Вікіпедыя

Белару́ская мо́ва — нацыянальная мова беларусаў, уваходзіць у індаеўрапейскую моўную сям’ю, славянскую групу, усходнеславянскую падгрупу. Пашырана ў асноўным у Беларусі. Распаўсюджана таксама і ў іншых краінах, галоўным чынам у Польшчы, Украіне і Расіі[3]. Беларуская мова мае шмат агульных граматычных і лексічных уласцівасцей з іншымі ўсходнеславянскімі мовамі.

Сучасная беларуская мова існуе ў літаратурнай і дыялектнай формах. Асноўны масіў падзяляецца на 2 вялікія дыялекты: паўночна-ўсходні і паўднёва-заходні, паміж якімі знаходзіцца паласа пераходных сярэднебеларускіх гаворак. Літаратурная мова генетычна грунтуецца на гаворках цэнтральнай Беларусі[4].[?]

Алфавіт літаратурнай мовы створаны на аснове кірыліцы.

У 1990-х — 2000-х гадах практычна аформілася існаванне дзвюх беларускіх моўных норм[5]: нормы беларускай мовы, распрацаванай у 1933 годзе і рэфармаванай у 1953 і 2008 гадах, і нормы, распрацаванай Браніславам Тарашкевічам у 1918 годзе, т. зв. «тарашкевіцы».

Этнаграфічная карта беларусаў і беларускіх гаворак, складзеная Яўхімам Карскім (1903)

Беларуская мова з’яўляецца старажытнапісьменнай, бо гісторыя беларускага пісьменства налічвае не менш за 10 стагоддзяў. Мова беларускага народа пачала складацца ў XIV—XVI стагоддзях у Вялікім Княстве Літоўскім, і была канчаткова сфармулявана ў канцы XIX—XX стагоддзяў. Згодна з этнаграфічнымі даследваннямі на Меншчыне яшчэ ў 1886 годзе мяшчане называлі беларускую мову літоўскай. [6]

Беларускія лінгвісты-беларусаведы падзяляюць развіццё беларускай мовы на 3 асноўныя этапы:

  • Праславянскі (да 13 ст.): у гэты перыяд пачынаюць фармавацца сучасныя ўсходнеславянскія мовы. Дадаткова ў расійскім і савецкім мовазнаўстве выдзяляецца перыяд існавання агульнай старажытнай усходнеславянскай (старарускай) мовы (узнікненне каля 7—8 ст.). Існаванне такога перыяду ставіцца навукоўцамі пад пытанне, пачынаючы з пач. 20 ст.
  • Старабеларускі (13—18 ст.): абмяжоўваецца узнікненнем выразных адметнасцей фанетыкі (пачатак) і практычным знікненнем (канец) старабеларускай мовы з моўнай практыкі сярэдніх і вышэйшых класаў грамадства.
  • Новабеларускі, або сучасны (з пачатку 19 ст.): сучасны этап беларускай літаратурнай мовы.

Сучасная беларуская літаратурная мова пачала стварацца з 1850-х гг. на аснове гаворак у шырокім наваколлі горада Мінска[7].

Колькасць носьбітаў[правіць | правіць зыходнік]

Паводле перапісу 1989 года беларускую мову лічылі роднай 77,7 % жыхароў Беларускай ССР, у т.л. 80,2 % беларусаў[4].

Паводле дадзеных перапісу насельніцтва Беларусі 2009 года, роднай беларускую мову пазначылі 4 841 319 этнічных беларусаў, а таксама 217 015 прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей краіны (сярод іх 171 287 чал. этнічных палякаў) назвалі беларускую сваёй роднай, што складае 53,22 % насельніцтва краіны. Акрамя таго 1 009 935 этнічных беларусаў указалі яе як мову, якой яны свабодна валодаюць, а таксама 271 778 чалавек, якія належаць да іншых нацыянальнасцей таксама ўказалі беларускую як другую мову (сярод іх 181 091 чал. этнічных рускіх), што складае каля 13,49 % насельніцтва краіны. Такім чынам, паводле перапісу, у 2009 годзе беларуская мова была роднай для 5 058 334 чал., акрамя таго 1 281 713 чалавек валодалі беларускай мовай як другой, гэта склала каля 6 340 047 чал., якія свабодна размаўляюць па-беларуску.

У Расіі Беларускую мову прызнаюць «вядомай ім мовай» 316 тыс. жыхароў, між іх 248 тыс. беларусаў (30,7 % агульнага ліку[8]). Ва Украіне Беларускую мову прызнаюць «роднай мовай» 55 тыс. беларусаў (19,7 % агульнага ліку[9]). У Польшчы Беларускую мову прызнаюць «мовай, на якой размаўляюць дома» 40 тыс. жыхароў[10].

Беларусь[правіць | правіць зыходнік]

Беларуская мова з’яўляецца адной з дзвюх (разам з рускай) дзяржаўных моў у Рэспубліцы Беларусь. Як іншыя нацыянальныя мовы, сучасная беларуская мова выступае ў дзвюх разнавіднасцях: літаратурнай і народна-дыялектнай. Кожная з гэтых разнавіднасцей мае свае сферы ўжывання і свае формы бытавання. Мясцовыя гаворкі тэрытарыяльна і функцыянальна абмежаваны. Яны існуюць у вуснай форме і выкарыстоўваюцца пераважна як сродак зносін сярод сельскіх жыхароў. Літаратурная мова абслугоўвае (паралельна з рускай) розныя сферы дзейнасці беларускага народа, з’яўляецца поліфункцыянальнай. Гэта мова школы, друку, радыё, тэлебачання, мастацкай літаратуры, гуманітарнай навукі і г.д. Літаратурная мова мае складаную і разнастайную сістэму моўных сродкаў, рэгламентаваныя і пісьмова замацаваныя нормы. Яна выступае ў вуснай і пісьмовай формах, якія разлічаны на розныя віды ўспрыняцця (слыхавое і зрокавае) і, адпаведна, адрозніваюцца лексічным і граматычным афармленнем.

Доля насельніцтва паводле раёнаў і гарадоў абласнога падпарадкавання, якая назвала беларускую мову роднай. Даныя паводле перапісу 2009 года Доля насельніцтва паводле раёнаў і гарадоў абласнога падпарадкавання, якая заявіла, што дома звычнайна размаўляе на беларускай мове. Даныя паводле перапісу 2009 года

Нягледзячы на тое, што 2/3 насельніцтва краіны заявілі аб свабодным валоданні беларускай мовай, колькасць грамадзян Беларусі, якія размаўляюць па-беларуску дома, складае 2 073 853 чал. сярод этнічных беларусаў і 153 271 чал. у іншых этнасаў (у тым ліку 120 378 чал. у этнічных палякаў), што складае 23,43 % усяго насельніцтва краіны. У параўнанні з 1999 годам гэтыя лічбы адлюстроўваюць тэндэнцыю да зніжэння выкарыстання беларускай мовы. У 1999 г. у яе прызналі «мовай, на якой размаўляюць дома» 3 686 тыс. (36.7 %) жыхароў. Між іх, 3 370 тыс. (41.3 %) беларусаў, 257 тыс. іншых галоўных нац. груп (палякі, рускія, украінцы, татары)[11].

Паводле шырэйшых мерак, 6 984 тыс. (85.6 %) беларусаў прызнаюць беларускую «роднай мовай». Іншыя крыніцы падаюць «насельніцтва мовы» як 6 715 тыс. у Беларусі і 9 081 102 па ўсім свеце[12].

Некаторыя сацыялагічныя даследаванні, якія ставяць за мэту вызначэнне таго, якой мовай карыстаюцца беларусы, паказваюць, што 34 % беларусаў заяўлялі пра свабоднае валоданне беларускай мовай, але толькі каля 6 % беларусаў гавораць, што ўвесь час карыстаюцца беларускай мовай, амаль 74 % увесь час карыстаюцца рускай, а 21 % не карыстаюцца беларускай мовай наогул[13].

У афіцыйнай сферы выкарыстанне беларускай мовы вельмі абмежаванае. Справаводства ў Беларусі амаль цалкам рускамоўнае, адзначаецца скарачэнне накладаў беларускіх выданняў (за 1998—1999 год на 27,8 %). Прэзідэнт рэспублікі Аляксандр Лукашэнка пры выкананні сваіх абавязкаў выкарыстоўвае амаль толькі рускую мову.

Назвы населеных пунктаў на дарожных паказальніках падаюцца, у асноўным, на беларускай мове, хоць часам сустракаюцца і рускамоўныя шыльды.

Удзельная вага вучняў школ з беларускай мовай навучання, гарадскія/сельскія школы, 2009/10 н.г.

На працягу дзесяцігоддзя ў Беларусі штогод ідзе ўстойлівае зніжэнне колькасці школьнікаў, якія навучаюцца на беларускай мове. У 2010/11 навучальным годзе іх частка складала 19 %, у той час як у 2001/02 навучальным годзе на беларускай мове навучалася 27,8 % ад агульнай колькасці школьнікаў краіны[14].

Размеркаванне навучэнцаў дзённых устаноў агульнай сярэдняй адукацыі паводле мовы навучання
2005/062006/072007/082008/092009/102010/112011/122012/132013/142014/152015/162016/17
Беларуская280,2245,9231,5211,2189,1178,4163,4150,7142,0135,1130,6128,6
%23,321,5 ▼20,9 ▼20,0 ▼19,2 ▼19,0 ▼17,8 ▼16,6 ▼15,5 ▼14,5 ▼13,7 ▼13,3 ▼
Руская922,9898,6873,3846,4793,7761,4752,3757,7772,4795,3823,0838,4
%76,778,5 ▲79,0 ▲80,0 ▲80,7 ▲80,9 ▲82,1 ▲83,3 ▲84,4 ▲85,4 ▲86,2 ▲86,6 ▲
Іншая0,70,60,60,60,60,60,80,7[15]0,80,90,90,91[16]
%0,00,0 ▬0,1 ▲0,0 ▼0,1 ▲0,1 ▬0,1 ▬0,1 ▬0,1 ▬0,1 ▬0,1 ▬0,1 ▬

Польшча[правіць | правіць зыходнік]

Гміны ў Падляскім ваяводстве, у якіх уведзена альбо можна ўвесці беларускую мову як дапаможную (стан на 2010 год).

На тэрыторыі Польшчы паводле Закона аб нацыянальных і этнічных меншасцях ад 26 студзеня 2005 беларуская мова ўведзена ў якасці дапаможнай у зносінах паміж чыноўнікамі магістрата і насельніцтвам, як у вусным, так і ў пісьмовым варыянце на тэрыторыях:

Украіна[правіць | правіць зыходнік]

Беларуская мова ўжываецца ў сёлах Ракітнаўскага раёна Ровеншчыны. У раёне зафіксавана найвышэйшая ва Украіне доля беларускага насельніцтва. Паводле перапісу 2001 года беларусы складалі 15,4 % насельніцтва раёна (у 1989 — 20,0 %) і засяроджваліся пераважна ў паўночнай частцы раёна, сумежнай з Беларуссю[19][20].

Сацыялінгвістычныя звесткі[правіць | правіць зыходнік]

Літаратурная мова генетычна грунтуецца на гаворках цэнтральнай Беларусі[4] (па сучаснай класіфікацыі — мінская гаворка[21]сярэднебеларускай групы дыялектаў беларускай мовы), але ў працэсе свайго станаўлення сінтэзавала характэрныя для большасці беларускіх гаворак граматычныя і лексічныя рысы і ў сучасны момант не суадносіцца з пэўным тэрытарыяльным дыялектам[4].

Беларускі алфавіт складзены на аснове кірыліцы, развіты з алфавіта стараславянскай мовы. Яго сучасная форма была замацавана ў 1918 годзе і складаецца з 32 літар.

АаБбВвГгДдЕеЁёЖж
ЗзІіЙйКкЛлМмНнОо
ПпРрСсТтУуЎўФфХх
ЦцЧчШшЫыЬьЭэЮюЯя

Гістарычна ўжывалася таксама глагалічнае пісьмо (рэдка — да 11-12 ст.). Гістарычна існавалі традыцыі запісу беларускага тэксту беларускім лацінскім і беларускім арабскім пісьмом.

Існуюць некалькі распаўсюджаных сістэм раманізацыі беларускага тэксту (Гл. таксама: Раманізацыя беларускай мовы). Таксама існуе неафіцыйны варыянт запісу лацінскім алфавітам.

Арфаграфія беларускай мовы грунтуецца на фанетычным прынцыпе ў спалучэнні з марфалагічным. У цесным узаемадзеянні з ёю ішло фарміраванне беларускай арфаэпіі. У беларускай фанетычнай сістэме 5 галосных гукаў і 32 зычныя гукі. Марфалогія беларускай сінтэтычная з рысамі аналітызму. Усе словы размяркоўваюцца па 10 часцінах мовы, якія падзяляюцца на знамянальныя (апрача прыслоўя маюць формы словазмянення) і службовыя. Спецыфіку сінтаксісу надаюць галоўным чынам адметнасці ў дзеяслоўным і прыназоўнікавым кіраванні. У аснове беларускай графікі — рускі грамадзянскі шрыфт, утвораны ў выніку рэформы кірыліцы. Беларускі алфавіт налічвае 32 літары[4].

Лексіка[правіць | правіць зыходнік]

Беларуская лексіка сілкуецца з двух асноўных крыніц: сваей асабістай прыроджанай беларускай і замежнай. Усе лексічныя адзінкі падзяляюцца на спрадвечна беларускія і запазычаныя. Спрадвечна беларускія словы не з’яўляюцца аднароднымі. Другія спрадвечна беларускія лексемы паходзяць з агульнаславянскай моўнай крыніцы і прыдатны або ўсім, або большасці славянскіх моў. Трэція беларускія словы з’яўляюцца агульнымі для ўсіх усходніх славян. Чацвёртая група спрадвечна беларускіх лексем адносіцца да ўласнага набытку нашага народа, не ўжываецца нават у блізкароднасных мовах.

Усе зазначаныя групы спрадвечна беларускай лексікі гістарычна, па часе ўзнікнення характарызуюцца ў прыведзеным парадку іх пералічэння. Беларуская пісьменнасць усталёўваецца у XIII—XIV ст., або ўсяго каля сямісот гадоў таму. Індаеўрапейскі пласт лексікі адзначаецца ў індыйскіх, іранскіх, германскіх, раманскіх, балтыйскіх, славянскіх і іншых моўных групах, якія з’яўляюцца роднаснымі, але ў рознай ступені, што адзначаецца ў неаднолькавым падабенстве знешняй формы слова.

Фанетыка[правіць | правіць зыходнік]

Фанетычная сістэма сучаснай Беларускай мовы складаецца з 45 (54) фанем (гукаў): 6 галосных і 39 (48)[22] зычных[Крыніца?].

Граматыка[правіць | правіць зыходнік]

Беларуская мова флектыўная, г. зн. словы ў беларускай мове змяняюцца па граматычных катэгорыях з дапамогаю адмысловых марфем.

Выдзяляюцца часціны мовы:

Іменныя часціны маюць катэгорыі склону, роду і ліку.

Дзеяслоў мае катэгорыі часу, асобы і ліку, а ў асобных формах — стану, роду і склону.

Дыялекты беларускай мовы

Гістарычна навукоўцы пядзяляюць беларускую мову на два асноўныя дыялекты, паўночна-заходні і паўднёва-заходні, размежаваныя сярэднебеларускімі гаворкамі. Розныя варыянты адрозніваюцца характарам акання, наяўнасцю мяккага «р», дыфтонгаў, дзекання і цекання і г. д. Таксама існуюць змешаныя гаворкі па суседстве з украінскімі, паўночна- і паўднёварускімі.

Дыялектная беларуская мова захоўваецца пераважна сярод сельскага насельніцтва. Яна ўключае асноўны масіў гаворак і т. зв. палескую (заходне-палескую) групу гаворак. Асноўны масіў падзяляецца на 2 вялікія дыялекты: паўночна-ўсходні і паўднёва-заходні. Паміж імі знаходзіцца папаса пераходных, або сярэднебеларускіх гаворак (з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход)[4].

Тэлеканал «Белсат» быў адзіным цалкам беларускамоўным тэлеканалам, які дзейнічае ў Польшчы і транслюе свае перадачы на Беларусь праз спадарожнік Astra 4A, Eutelsat 33B і праз Інтэрнэт. У 2017 годзе перастаў быць цалкам беларускамоўным каналам, запушчаная перадача на рускай мове[23].

Зноскі

  1. ↑ Белсат: Беларусаў прызналі паўнапраўнаю нацыянальнай меншасцю ў Чэхіі
  2. ↑ Закон України. Про засади державної мовної політики
  3. ↑ Таксама па-беларуску размаўляюць у Азербайджане, Канадзе, Эстоніі, Казахстане, Кыргызстане, Латвіі, Літве, Малдове, Таджыкістане, Туркменістане, ЗША, Узбекістане, паводле звестак Этналога.
  4. 4,04,14,24,34,44,5 Беларуская мова // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 2: Аршыца — Беларусцы / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1996. — 480 с.: іл. ISBN 985-11-0061-7 (т. 2), ISBN 985-11-0035-8
  5. ↑ Кампендыум…
  6. (in ru)Антропология Беларуси в исследованиях конца XІX – середины XX в.. ЛитРес. 10 April 2018. pp. 113–. ISBN 978-5-04-109768-4. https://books.google.com/books?id=RO5UDwAAQBAJ&pg=PA113. 
  7. ↑ Нарысы па гісторыі беларускай мовы / Рэдкал.: П. Ф. Глебка і [і інш.]. — Мінск : Вучпедвыд БССР, 1957. — С. 17.
  8. ↑ звесткі ўсерасійскага перапісу 2002 г.
  9. ↑ звесткі ўсеўкраінскага перапісу 2001 г.
  10. ↑ звесткі ўсяпольскага перапісу 2002 г.
  11. ↑ Звесткі ўсебеларускага перапісу 1999 г. http://belstat.gov.by/homep/en/census/.
  12. ↑ Этналог
  13. ↑ Еўрарадыё. Сацыёлагі: Беларусы любяць, але не адстойваюць Архівавана 9 лютага 2019 года..
  14. ↑ Артыкул «Ці патрэбны беларусам беларускамоўныя школы?»
  15. ↑ На польскай мове — 670 чалавек, на літоўскай мове — 57 чалавек.
  16. ↑ На польскай мове — 868 чалавек, на літоўскай мове — 63 чалавекі.
  17. ↑ Urzędowy Rejestr Gmin, w których jest używany język pomocniczy
  18. ↑ Ніва № 8 (2754), 22 лютага 2009
  19. ↑ http://www.nn.by/2000/43/08.htm Білоруська Україна
  20. ↑ http://ukrcensus.gov.ua/results/general/language/rivne/Результати перепису населення 2001 року. Національний склад.
  21. ↑ Нарысы па гісторыі беларускай мовы / Рэдкал.: П. Ф. Глебка і [і інш.]. — Мінск : Вучпедвыд БССР, 1957. — С. 17.
  22. ↑ Звычайна, падаецца лік 39, без уліку 9 падоўжаных варыянтаў зычных як «простых варыянтаў». Часам, не ўлічваюцца таксама рэдкія зычныя, таму можна сустрэць яшчэ меншы лік зычных. Лік 48 ахоплівае ўсе зычныя гукі, разам з варыяцыямі і рэдкімі, якія могуць мець фанетычнае значэнне ў сучаснай Беларускай мове
  23. ↑ Тэлеканал «Белсат» запускае перадачу па-расейску. svaboda.org (31 траўня 2017).
  • Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9.
  • Сучасная беларуская мова: Уводзіны. Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Лексікалогія. Лексікаграфія. Фразеалогія. Фразеаграфія: Вучэб. дапам. / Я. М. Камароўскі, В. П. Красней, У. М. Лазоўскі і інш. — 2-е выд., дапрац. і дап. — Мн. : Выш. школа, 1995. — 334 с. ISBN 985-06-0075-6.
  • Жураўскі, А. І. Беларуская мова / А. І. Жураўскі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мінск : БелЭн, 1993. — Т. 1: А — Беліца. — С. 377—382.
  • Жураўскі, А. І. Беларуская мова / А. І. Жураўскі // Этнаграфія беларусаў: Энцыкл. — Мінск : БелСЭ, 1989. — С. 56—58.
  • Каліта І. У. Трасянка як моўны і культурны нігілізм. // Личность — слово — социум: материалы VIII Международной науч.-практ. конф. 28-29 апреля 2008 г., Минск: в 2 ч./отв. ред. Т. А. Фалалеева. — Минск : Паркус-Плюс, 2008, ч. 1., 256 с., ISSN 2076-4588, c. 105—110.
  • Калита И. В. Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. Ústí nad Labem, ISBN 978-80-7414-324-3, 2010, 300 s. s. 112—190.
  • Плотнікаў Б. А., Антанюк Л. А. Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум. — Мн. : Інтэрпрэссэрвіс, Кніжны Дом, 2003. — 672 с. ISBN 985-482-033-5, ISBN 985-428-614-2.
  • Нарысы па гісторыі беларускай мовы : Дапаможнік для студэнтаў ВНУ / Рэдкал.: П. Ф. Глебка і [і інш.] ; АН Беларускай ССР. Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа. — Мінск : Вучпедвыд БССР, 1957. — 450 с.
  • Півторак Г. П. До питання про українсько-білоруську мовну взаємодію донаціонального періоду: (Досягнення, завдання і перспективи досліджень) // Мовознавство. — 1978. — № 3. — С. 31-40.
  • Півторак Г. П. Українська, білоруська, російська: Три мови — три історії // VІ Міжнародний конгрес україністів (Донецьк, 26 черв. — 1 лип. 2005 р.): Доповіді та повідомлення. — Кн. 5: Мовознавство. — К., 2007. — С. 521—529.
  • Півторак Г. П. Походження українців, росіян, білорусів та їхніх мов: Міфи і правда про трьох братів слов’янських зі «спільної колиски». — К.: Академія, 2001. — 152 с. (2-ге вид., доп. — К.: Арістей, 2004. — 180 с.).
  • Типология двуязычия и многоязычия в Беларуси / Нац. акад. наук Беларуси. Ин-т языкознания им. Я. Коласа, Бел. респ. фонд фундамент. исслед. ; под ред. А. Н. Булыко, Л. П. Крысина. — Минск : Беларуская навука, 1999. — 246 с.
  • Шакун, Л. М. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы / Л. М. Шакун. — Мінск : Выд-ва М-ва вышэйш., сярэд.спец. і праф.адукацыі БССР, 1963. — 339 с.

be.wikipedia.org

Беларусь — Вікіпедыя

У гэтага паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Беларусь.
Рэспубліка Беларусь
руск.: Республика Беларусь
Europe-Belarus.svg
Гімн: «Мы, беларусы»
Заснавана9 сакавіка 1918 як БНР
1 студзеня 1919 як ССРБ
Дата незалежнасці25 жніўня 1991 (ад СССР)
Афіцыйныя мовыбеларуская[1] і руская[2]
СталіцаМінск
Найбуйнейшыя гарадыМінск, Гомель, Магілёў, Віцебск, Гродна, Брэст
Форма кіраванняпрэзідэнцкая рэспубліка
Прэзідэнт
Прэм’ер-міністр
Старшыня Палаты прадстаўнікоў
Старшыня Савета Рэспублікі
Аляксандр Лукашэнка
Сяргей Румас
Уладзімір Андрэйчанка
Наталля Качанава
Плошча
• Усяго
• % воднай паверхні
84-я ў свеце
207 600 км²
2,22 %
Насельніцтва
• Ацэнка (2019)
• Перапіс (2009)
• Шчыльнасць

▼9 475 600[3] чал. (93-я)
9 503 807 чал.
45,6[4] чал./км²  (174-я)
ВУП (ППЗ)
  • Разам (2017)
  • На душу насельніцтва

$175,9 млрд  (72-ы)
$18 600
ВУП (намінал)
  • Разам (2017)
  • На душу насельніцтва

$52,78 млрд  (82-ы)
$5143  (93-ы)
ІРЧП (2017)▲0,808 (вельмi высокі) (53-ы)
Валютабеларускі рубель
Інтэрнэт-дамен.by і .бел
Код ISOBY
Тэлефонны код+375
Часавыя паясыUTC+03:00[5]

Белару́сь (вымаўленне (i); афіцыйная назва — Рэспу́бліка Белару́сь (i); руск.: Респу́блика Белару́сь) — дзяржава ва Усходняй Еўропе, на захадзе Усходне-Еўрапейскай раўніны. Тэрыторыя краіны — 207,6 тыс. км² (84-я ў свеце). Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2019 года — 9 475 600 чалавек (92-я ў свеце). Працягласць з поўначы на поўдзень 560 км, з захаду на ўсход 650 км.

Дзяржаўныя мовы — беларуская і руская. У краіне 6 абласцей, якія складаюцца са 118 раёнаў, у якіх маюцца 113 гарадоў, 109 пасёлкаў гарадскога тыпу, 24 583 сельскія населеныя пункты (вёскі, аграгарадкі, пасёлкі, хутары).

Сталіца Рэспублікі Беларусь і самы буйны горад дзяржавы — Мінск. Ён мае асаблівы статус горада рэспубліканскага падпарадкавання.

Унітарная дзяржава, прэзідэнцкая рэспубліка. 20 ліпеня 1994 гады пасаду прэзідэнта заняў Аляксандр Лукашэнка, які перамагаў таксама на выбарах 2001, 2006, 2010 і 2015 гадоў.

На паўночным захадзе рэспубліка мяжуе з Літвой, на захадзе з Польшчай, на поўначы з Латвіяй, на ўсходзе з Расіяй, на поўдні з Украінай. Агульная даўжыня меж складае 2969 км.

Грашовая адзінка — беларускі рубель.

1 студзеня 1919 года была створана Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусі, якая была адной з 4 савецкіх рэспублік, якая падпісала 30 снежня 1922 года Дагавор аб утварэнні СССР ужо як Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка. 19 верасня 1991 гады краіна стала называцца Рэспубліка Беларусь, у гэты ж час былі прынятыя новыя герб і сцяг (заменены на сучасныя герб і сцяг 7 чэрвеня 1995 года па выніках рэферэндуму), а таксама новая канстытуцыя і грамадзянскі пашпарт. 8 снежня 1991 года было падпісана з Расiяй і Украінай пагадненне аб стварэнні Саюза Суверэнных Дзяржаў.

З’яўляецца членам-заснавальнікам ААН (як БССР), СНД, АДКБ, ЕўрАзЭС, Саюзнай Дзяржавы і ЕАЭС.

Назва

Назва Белая Русь пачала зрэдку ўжывацца ў адносінах да невялікай часткі беларускіх зямель (Полаччыны) у канцы XVI ст. З 1620-х гэтая назва замацоўваецца за ўсходнімі землямі Вялікага Княства Літоўскага — падзвінскімі і падняпроўскімі ваяводствамі і паветамі. Такім чынам адбылася пэўнае абмежаванне Белай Русі, насельніцтва якой было пераважна хрысціянскім, ад Чорнай Русі, большая частка якой вызнавала паганства[6]. Для абазначэння жыхароў Белай Русі з’яўляецца паняцце беларусцы, хоць адначасова існавалі этнонімы літоўцы (літвіны) і рускія (русіны).

Другая тэорыя назвы гаворыць пра белае адзенне тагачаснага славянскага насельніцтва тых земляў. Таксама існуе тэорыя, якая зацвярджае, што землі Старажытнай Русі, якія не былі захоплены падчас Мангола-татарскага нашэсця, былі празваны пазней белымі[7].

У XIX стагоддзі, калі беларускія землі ўваходзілі ў склад Расійскай імперыі, з развіццём рускамоўнай сістэмы адукацыі сярод мясцовага насельніцтва распаўсюджваецца этнонім беларусы. З 1890-х назва Беларусь стала агульнапрынятай назвай усіх тэрыторый, дзе кампактна пражываў беларускі этнас. На тэтыторыі сучаснай Беларусі ў 1918 была абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка, у 1919 была створана ССРБ (з 1922 — БССР, а з 1991 — Рэспубліка Беларусь).

Інструкцыя па транслітарацыі (2007) падае напісанне як Respublika Bielaruś. Афіцыйная назва на рускай (другой дзяржаўнай) мове — Республика Беларусь.

Праблема наймення на іншых мовах

З паяўленнем на картах свету незалежнай Беларусі паўстала праблема аб яе назве на замежных мовах. 19 верасня 1991 года Вярхоўным Саветам БССР быў прыняты закон на рускай мове, у якім адназначна акрэслівалася надалей называць дзяржаву «Рэспубліка Беларусь», а ў скарочаных і састаўных назвах — «Беларусь». Па гэтым жа законе прадпісвалася транслітарыраваць гэтыя назвы на іншыя мовы ў адпаведнасці з беларускім гучаннем[8]. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, якая мае афіцыйны тэкст на рускай мове, не падае ніякіх іншых назваў, акрамя назвы Беларусь.

Аднак доўгі час, пакуль Беларусь была ў складзе Расіі і СССР, за беларускімі тэрыторыямі замацавалася рускамоўная назва Белоруссия. У міжнародную англійскую мову гэтае найменне калькавалася як Byelorussia. На дадзены момант у Расійскай Федерацыі пашыраная назва Белоруссия, пры чым як і ў нефармальнай гутарцы паміж насельніцтвам, так і ў сродках масавай інфармацыі і нават на дзяржаўным узроўні[9]. Назва артыкула аб дзяржаве на рускамоўным раздзеле Вікіпедыі падаецца як Белоруссия, пры гэтым некалькі разоў паднімалася пытанне аб перайменаванні артыкула ў Беларусь, аднак заўсёды рашэнне прымалася на бок першага варыянта.

Некаторыя мовы падаюць назву Беларусі як літаральны пераклад словазлучэння Белая Русь, пры чым у многіх выпадках слова Русь перакладаецца як Расія. Напрыклад, у фінскай мове Беларусь называецца Valko-Venäjä (Valkoinen з фінскай мовы белы, Venäjä — Расія), тая ж самая сітуацыя сустракаецца ў многіх іншых фіна-ўгорскіх мовах: Valgevene ў эстонскай, Vaugedvenäma ў вепскай і г.д. Падобная структура наймення маецца і ў некаторых германскіх мовах, напрыклад, Weißrussland у нямецкай, Hvíta-Rússland у ісландскай, Vitryssland у шведскай. Падобнае назіраецца таксама ў суседніх з Беларуссю Літве і Латвіі, дзе ў афіцыйных нормах назва падаецца як Baltarusija і Baltkrievija адпаведна. Некаторыя мовы (напрыклад, іспанская ці партугальская) працягваюць у афіцыйных назвах ужываць калькаванне расійскага варыянта Белоруссия (Bielorrusia ці Bielorrússia адпаведна).

Гісторыя

Да з’яўлення чалавека

Паколькі кантыненты няспынна рухаюцца, тэрыторыя сучаснай Беларусі ў мінулым была часткай розных мацерыкоў і знаходзілася ў розных кропках планеты. У прыватнасці, каля 450 млн гадоў назад (ардовікскі перыяд) тэрыторыя цяперашняй Беларусі была часткай мацерыка Балтыка, які ляжаў у Паўднёвым паўшар’і, недалёка ад экватара. Характэрнай фаўнай былі трылабіты і дагістарычныя малюскі (артацэрасы, эндацэрасы і інш). У Мезазойскую эру (251—65 млн гадоў назад) тэрыторыю Беларусі перыядычна пакрываў акіян. Такім чынам, умоў дзеля існавання тут дыназаўраў хутчэй за ўсё не было, але знойдзены рэшткі дагістарычных малюскаў (бакуліты, белемніты, наўцілусы), марскіх ракавінак і марскіх вожыкаў, дагістарычных акіянскіх рыб, у тым ліку акул. Тады ў Беларусі панаваў цёплы субтрапічны клімат. У апошні мільён гадоў Беларусь перыядычна пакрывалі ледавікі. У гэты перыяд тут жыў лясны слон (палеаксадон), бізон прыскус, мамант, шарсцісты насарог, гіена, пячорны леў і іншыя.

Старажытная гісторыя

Belarus (orthographic projection).svg

Засяленне тэрыторыі сучаснай Беларусі пачалося каля 100—35 тыс. гадоў назад. Магчыма, першымі, хто спрабаваў засвоіць рэгіён, былі неандэртальцы[10], але слядоў іх пражывання ў Беларусі пакуль не знойдзена. Самыя старажытныя знаходкі адносяцца ўжо да людзей сучаснага тыпу — краманьёнцаў.

Людзі знікалі і зноў з’яўляліся перыядычна, па меры таго як ледавік пакрываў тэрыторыю Беларусі і зноў адступаў. Каля 18 тысяч гадоў назад ледавік дасягнуў тых месцаў, дзе сёння знаходзяцца Гродна, Вілейка і Орша. У паўднёвай Беларусі тады склаліся прырода і клімат, уласцівыя для тундры. Сярод фаўны былі маманты[11], шарсцістыя насарогі, паўночныя алені, лемінгі, белыя курапаткі[12] і інш. Шматлікія валуны, якія сёння пакрываюць тэрыторыю Беларусі, былі шмат тысячагоддзяў назад прынесены сюды ледавікамі. Мноства азёр на поўначы Беларусі таксама ўтвораны колішнімі ледавікамі.

З канца бронзавага веку большасць тэрыторыі сучаснай Беларусі была заселена балтамі. У канцы IX — пачатку X стагоддзя пачалося засяленне на гэту тэрыторыю славян[13].

Полацкае і Тураўскае княствы

Belarus (orthographic projection).svg

Лічыцца, што першай дзяржавай на тэрыторыі сучаснай Беларусі была Полацкая зямля. Горад Полацк упершыню ўзгадваецца ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 862 год. Першым гістарычны вядомым князем Полацка з’яўляецца Рагвалод (згадваецца пад 980 год)[14]. Да 1001 года кіраваў яго ўнук Ізяслаў, вядомы як «князь-кніжнік». Ад яго імя паходзіць назва горада Заслаўе. Найбольшага росквіту і магутнасці Полацкае княства дасягнула пры валадаранні князёў Брачыслава (1003—1044) і Усяслава Чарадзея (1044—1101). Ад імя першага з іх меркавана паходзіць назва горада Браслаў, другі распачаў будаўніцтва полацкага Сафійскага сабора.

Але пасля ў дзяржаве, як і ва ўсіх усходнеславянскіх княствах, пачаўся перыяд феадальнай раздробленасці. Правінцыі ўзмацніліся і набылі ўласных князёў, уплыў Полацка аслабеў. Князі пастаянна змагаюцца за ўладу, што зніжае іх уплыў на насельніцтва. Узмацняецца роля веча — народных сходаў, на якіх вырашалася большасць грамадскіх і палітычных спраў. Веча абірае і выганяе саміх князёў. Так былі выгнаныя полацкі князь Святаполк (1130-я гады), Рагвалод Барысавіч (1151 год) і Расціслава (1158 год)[15].

У 1184 годзе ў Балтыцы з’яўляюцца першыя нямецкія місіянеры. Абат Мейнард, які дзейнічаў пры падтрымцы Папы рымскага, дабіўся ад полацкіх князёў права прапаведаваць каталіцтва сярод балцкіх плямён ліваў. Гэта стала пачаткам нямецкай каланізацыі рёгіёна і прывяло да 200-гадовай барацьбы беларускіх княстваў з ордэнамі рыцараў-крыжакоў[16].

У X—XIII стагоддзях на тэрыторыі Беларусі часткова ці практычна цалкам таксама знаходзіліся Тураўскае, Смаленскае, Гарадзенскае княствы. Горад Тураў упершыню згадваецца пад 980 годам у сувязі з кіраваннем нейкага князя Тура, ад імені якога быццам бы і пайшла назва горада. Аднак лічыцца, што князь Тур — асоба легендарная. У далейшым Тураўскае княства, у адрозненне ад Полацкага, не мела ўласнай княжацкай дынастыі; кіеўскія князі пастаянна прызначалі на тураўскі «стол» кагосьці са сваіх сыноў. Толькі ў 1157 годзе князь Юрый Яраславіч дамогся незалежнасці Турава і аднавіў тут мясцовую дынастыю[17].

Вялікае Княства Літоўскае

Belarus (orthographic projection).svg Францыск Скарына (1490—1551), асветнік, грамадскі дзеяч, першы ва Ўсходняй Еўропе друкар кніг

Наступнай буйной дзяржавай на беларускай зямлі было Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае (ВКЛ). У час стварэння і пачатковага развіцця гэтай дзяржавы найбуйнейшым і асноўным яе цэнтрам быў Новагародак. Акрамя сучасных зямель Беларусі, у склад гэтай дзяржавы ўваходзілі таксама землі сучаснай Літвы, паўночная частка сучаснай Украіны і частка сучаснай Расіі. Культура Вялікага Княства Літоўскага была пераважна беларускай, ролю дзяржаўнай пісьмовай мовы выконвала старабеларуская[18].

Найвялікшага росквіту Вялікае Княства Літоўскае дасягнула пры князі Вітаўце Вялікім, стаўшы дзяржавай, якая мела тэрыторыі ад Балтыйскага да Чорнага мора. У XVI стагоддзі пачаўся культурны росквіт дзяржавы: у гэты перыяд дзейнічаюць Мікола Гусоўскі, Францыск Скарына, пачынае фарміравацца ўнікальны беларускі іканапіс, які спалучаў еўрапейскія і праваслаўныя мастацкія традыцыі. Але развіццю краіны істотна замінаюць няспынныя набегі крымскіх татар. У канцы XV стагоддзя слуцкая княгіня Анастасія Алелькавіч бярэ на сябе ваеннае і палітычнае кіраванне горадам і знішчае некалькі атрадаў крымскіх татар.

Рэч Паспалітая

Соф’я Слуцкая (1585—1612), з роду слуцкіх князёў — Алелькавічаў. Мецэнатка, фінансавала будаўніцтва шпіталёў для бедных і праваслаўных храмаў

Вялікае Княства Літоўскае знаходзілася ў дынастычнай уніі з Польскім каралеўствам з 1385, а ў 1569 годзе вымушана аб’ядналася з Польскім каралеўствам у канфедэратыўную дзяржаву Рэч Паспалітую[19]. Польшча настойвала пры гэтым на няроўных умовах (паглынанне Вялікага Княства Літоўскага, перайменаванне яго ў Новую Польшчу) і нават ужывала вайсковую сілу. Эліте ВКЛ атрымалася адстаяць адносную незалежнасць краіны, але княства ўсё ж вымушана было аддаць Польшчы украінскія землі. Аднак Статут Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага 1588 года фактычна дэнансаваў Люблінскую унію. ВКЛ захавала ўласную грашовую адзінку, судовую сістэму, войска. Статут ВКЛ, стаўшы адной з першых еўрапейскіх канстытуцый, рэгуляваў грамадскае жыццё на Беларусі да 30-х гадоў XIX стагоддзя.

Аднак у другой палове XVII стагоддзя пачалося аслабленне Рэчы Паспалітай — у першую чаргу за кошт узмацнення магнацкага саслоўя і запрыгоньвання сялян. Гэта прывяло да аслаблення вярхоўнай улады, войн паміж шляхецкімі сем’ямі (якія фарміравалі ўласнае войска) і сялянскіх паўстанняў, адно з якіх перарасло ў вайну паміж Рэччу Паспалітай і Расіяй (1654—1667). Пазней гэты перыяд атрымаў назву «крывавы патоп». Крызіс Рэчы Паспалітай выклікаў спробу Януша Радзівіла разарваць саюз з Польшчай і заключыць унію Вялікага Княства Літоўскага са Швецыяй. Але нечаканая смерць Януша Радзівіла (як меркавалася, у выніку атруты) не дала ажыцявіць амбіцыёзны праект утварэння саюзнай шведскай-беларускай дзяржавы.

Працяг шляхецкіх міжусобіц прывёў да ўмяшальніцтва Швецыі ва ўнутраныя справы краіны ў час Паўночнай вайны. У 18-м стагоддзі Рэч Паспалітая была ўжо слабай краінай, з войскам усяго ў 24 тысячы чалавек (толькі 6 тысяч з іх прыходзілася на Вялікае Княства Літоўскае). У той час род Радзівілаў меў да 10 тысяч салдат. Дадаткова дзяржаўную сістэму аслабляла права liberum veto, паводле якога нават адзін дэпутат з некалькіх соцен, які б прагаласаваў «супраць», мог сарваць прыняцце закона. У выніку прускія, расійскія і аўстрыйскія палітыкі падкупалі пэўных дэпутатаў, зрываючы прыняцце пастаноў. Захаванне прыгоннага права ўсё болей павялічвала адсталасць краіны ад Заходняй Еўропы. Ужо англійскі эканаміст Адам Сміт у XVIII стагоддзі піша аб Рэчы Паспалітай як аб адсталай краіне, дзе амаль адсутнічае прамысловая вытворчасць.

Адначасова ўзмацнялася дыскрымінацыя беларускай культуры і праваслаўнай рэлігіі. Старабеларуская мова была забаронена ў дзяржаўным справаводстве ў 1696 годзе. Усе дакументы перакладаліся на польскую мову. Пад польскім жа ўплывам ішло далейшае запрыгоньванне сялян і пашырэнне правоў шляхты.

Апошнюю спробу выратаваць Вялікае Княства Літоўскае (ды апдаведна Рэч Паспалітую) шляхам рэформ зрабіў кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, але супраціўленне часткі шляхты і раптоўнае ўмяшальніцтва Прусіі, Расіі і Аўстрыі прывяло да падзелаў і знікнення краіны.

Цікава адзначыць, што назва «Белая Русь» у значэнні «Маскоўская дзяржава» сустракаецца на некаторых еўрапейскіх картах увесь час існавання Рэчы Паспалітай, нават у пачатку XVIII стагоддзя, але прыкладна з 1720-х ужо амаль не адносіцца да Масковіі[20].

  • Чарцёж Масквы (т.зв. «Сігізмундаў чарцёж»), які зроблены палякамі ў 1610 годзе і мае тытул «Масква сталіца ўсёй Белай Русіі» (Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ). План горада павёрнуты на 90 градусаў: поўнач — справа, зверху — захад

  • Belarus (orthographic projection).svg

    Карта «Вялікае Княства Маскоўскае ці Царства Белай Русі паводле апошніх паведамленняў» (Estats du Grandduc de Moscovie ou de l’Empereur de la Russie Blanche suivant les derniers relations), каля 1749 г. Картограф Гендрык дэ Лет (Нідэрланды)

У складзе Расійскай імперыі

Belarus (orthographic projection).svg

be.wikipedia.org

Беларусия — Wikipedia

Беларусия Республикасы
белар. Рэспубліка Беларусь

Гимн: «Мы, белорусы»
300px
Эгемендүүлүк күнү26-декабрь 1991-жыл

( СССРден)

Расмий тилибеларусча, орусча
Борбор шаарыМинск
Ири шаарларМинск, Гомель, Могилёв, Витебск, Гродно, Брест
Башкаруу формасыПрезиденттик республика
Президент
Премьер-министр
Александр Лукашенко
Андрей Кобяков
Мам. диниДинден тышкары
Аянты
• Жалпы
• Суу бетинин %.
84 чү — дүйнөдө
207 600 км²
2,26 %
Калкы
• Бааланган (2015)
• Жыштыгы

▲9 485 300 адам (93)
46 ад./км²
ИДП (САМ)
  • Бардыгы (2013)
  • Ар бир жанга

166,786 млрд $ (63)
17 620 $
ИДП (номинал)
  • Бардыгы
  • Ар бир жанга

71,71 млрд $
7664 $
АДӨИ ( 2013)▲0,786 (жогорку) (53)
Этнохоронимбеларусиялык,
беларусиялыктар
Акча бирдигиБелоруссиялык рубль (BYR, код 974)
Домени.by жана .бел
ISO кодуBY
ЭОК кодуBLR
Телефон коду+375
Убакыт аралыгыUTC +3

Беларусия (Беларусь), Беларусь Республикасы (Рэспублика Беларусь) Чыгыш Европадагы мамлекет. Түндүк-батышынан Литва жана Латвия, чыгышынан Россия, түштүгүнөн Украина, батышынан Польша м-н чектешет. Аянты 207,6 миң км2. Калкы 9,8 млн. (2004). Мамлекеттик тили беларусь жана орус тилдери. Борбору Минск шаары (облус статусуна ээ). Админстрациялык аймагы жактан 6 облуска бөлүнөт. Акча бирдиги Беларусь рубли. Беларусь БУУнун, ЮНЕСКО-нун, Европа Кеңешинин, КМШнын, ЕККУнун, Эл аралык эмгекти бөлүшгүрүү, Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмдарынын, Эларалык валюта фондунун мүчөсү.

Беларусь унитардык мамлекет. Конституциясы 15.3.1994-ж. кабыл алынган. Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2004):

ОблустарыАянты миң км2Калкы, млнАдм. борбору
Брест32,31,5Брест
Витебск40,11,3Витебск
Гомель40,41,5Гомель
Гродно25,01,1Гродно
Минск38,31,5Минск
Могилёв29,01,2Могилёв
Минск2,51,7Минск

Башкаруу формасы президенттик республика. Мамлекет башчысы президент (5 жылга шайланат). Аткаруу бийлигин премьер-министр жетектеген өкмөт ишке ашырат. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы эки палаталуу Улуттук Жыйналыш (Республика Совети жана Өкүлдөр палатасы). Саясий партиялары: Агрардык партия, либералдык-демократиялык партиясы, Беларусь элдик фронт партиясы, Беларусь коммунистер партиясы ж. б.

Жеринин бетин орто бийиктиктеги (150-200 м) жана ойдуңдуу (100-150 м) түздүктөр ээлейт. Байыркы муз каптоо доорунун издери байкалат. Түндүк-батышын Балтика жалчасынын бир бөлүгү болгон морена жалчаларынын системасы (Свенцян, Браслав жана Освей) ээлейт.

Ортоңку бөлүгүндө батыштан чыгышка Беларусь жалчасы (Беларуссиянын эң бийик жери, 345 м Дзержинский тоосу) созулуп жатат. Жалчадан түштүк-чыгышка карай мөңгүнүн таасиринен пайда болгон түздүктөр тилкеси (Борб. Березина ж. б.), түштүгүндө Беларусь Полесъеси жайгашкан. Беларусь аймагы байыркы Чыгыш-Европа платформасынын батыш бөлүгүндө жатат. Негизги кенбайлыктары калий жана таш тузу (Старобинск, Петриковск ж. б.), нефть (Речицкое, Вишанское, Осташковское ж. б.), чымкөң табигый курулуш материалдары (мергель, бор, айнек куму, шагыл ж. б.) казылып алынат. Темир, фосфорит, күрөңкөмүр, сапропел жана минералдык суулар да бар. Климаты мелүүн континенттик. Январдын орточо температурасы түштүк-батышында -4,5°Сден, түндүк-чыгышында -8, 4°Сге чейин, июлдуку түндүгүндө 17,2°Сден, түштүгүндө 19,2°Сге чейин. Жылдык жаан-чачыны 650 ммден (түн-чыгышында) 750 ммге чейин (борб. бөлүгүндө). Башкы дарыялары: Днепр (куймалары Березина, Припять, Сож менен), Батыш Двина, Неман (куймасы Вилия м-н), Буг; көлдөрү (Нарочь, Освей, Лукомль, Дривяты ж. б.) көп. Беларусияда 150дөн ашык суусактагычтары бар. Ирилери: Вилия, Заславск ж. б. Чымдак-күл топурак басымдуу. Табигый ландшафтынын У2 бөлүгү а. ч. жерлери ээлейт. Жеринин 35% токой. Беларусия токоюнда сейрек кездешүүчү агыш көк карагай, сары рододендрон, көлмө жээктеринде суу жаңгагы өсөт. Беларусия аймагында жалпы аянты 864,2 миң га болгон 57 кайтарылуучу жаратылыш аймагы, анын ичинен Березина биосфералык корук, Полесия радиационно-экологиялык корук, Браславия көлү жана Беловежа чер токоюнун (Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине киргизилген) бир бөлүгү бар. Беларусиянын аймагынын У4 бөлүгү 1986-жылкы Чернобыль авариясынан кийинки радиоактивдүү зонада жатат.

Калкынын 81,2% беларустар, 11,4% орустар, ошондой эле поляк, украин, еврейлер ж. б. улут өкүлдөрү да жашайт. Орточо жыштыгы 1 км2 жерге 47 киши. Христиан динин (80% православиелер, 15% католиктер) тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники 62,7; аялдарыныкы 74,7 жаш. Шаар калкы 71,5%. Ири шаарлары: Гомель, Витебск, Могилёв, Гродно, Брест, Бобруйск, Борисов.

Беларусиянын аймагында алгачкы адамдар жогорку палеолитте жашаган. Неолит доорунда адамдар эгин айдап, мал багууну үйрөнгөн. Б. з. ч. 7-к-да Беларусиянын аймагында жашаган уруулар темирден курал жасай башташкан. Б. з. 2-5-кылымда бул жерге Днепр боюнан славян уруулары келе баштап, Беларус аймагын мекендеп калышкан. Днепр менен Двина дарыясынын баш жагында кривич, Полесье менен Ортоңку Беларусиянын бир бөлүгүндө дрегович, Сож алабында радимич уруулары турган. Бул уруулар б. з. 5-к-нан тартып жер айдап, дыйканчылык кылган, мал асыраган, балык, аң уулаган. Алар 9-к-га чейин түндүк-батышта жашаган балтикалык урууларды ассимиляциялап алышат. 6-8-к. Беларусияны мекендеген чыгыш славяндарда уруу союздарынын ордуна княздыктар түзүлүп, кол өнөрчүлүк өнүгөт, соода-сатык кеңейип, шаарлар пайда болот. 9-11-к-да. Беларус жери Киев Русунун курамына кирет. Бул мезгилде Полоцк, Витебск, Минск сыяктуу ири шаарлар пайда болот. Польша, Швеция ж. б. чет жерлер менен да соода жүргүзүлөт. Байыркы орус мамлекетинин феод. бытыроо процессинде (11-12-к.) Полоцк, Туров, Смоленск княздыктары бөлүнүп чыгат, кийин алар да өзара майда княздыктарга ажырап кетет. 13-14-к. Б. жери Литва улуу княздыгынын курамына кирип калат. Бытырандылыктан жана Байыркы орус мамлекетинен оолактап калгандыктан Рустун батыш бөлүгүндөгү калкта өзүнчө тил, маданият, үрп-адат пайда болот. Беларус эли калыптана баштайт. Кийинчерээк Байыркы орус мамлекетинин батыш тарабындагы жерлер «Белая Русь» деп аталып калат. 13-15-к. Беларус эли, Литва, Поляк, орус элдери менен бирге немис рыцарларына каршы күрөшкөн. Немис рыцарларынын Тевтон орденин талкалоодо Грюнвальд салгылашуусу (1410) чечүүчү мааниге ээ болгон. Немис ордендеринин бийлигинин бошоңдошу Белрусияга Батыш Европа менен соода кылууга мүмкүнчүлүк берген. Беларус шаарларынын экономика маанисинин өсүшү жана шаардыктардын өз укуктары үчүн дайыма жүргүзгөн күрөшүнөн улам 14-кылымдын аягында Улуу князь 40тан ашык шаарга «магдебург укугу» деп аталган өзүн өзү башкаруу укугун берүүгө мажбур болот. 15-16-к. шаарларда кол-өнөрчүлүк уюмдары түзүлөт. 16-кылымда беларустардын эл болуп калыптануусу аяктайт. 1569-ж. Люблин униясынын шарты боюнча Литва улуу княздыгы менен Польша биригип, Речь Посполита мамлекети түзүлүп, Беларусия анын курамына кирген. 1590-1663-ж. аралыгында беларустар поляктарга каршы күрөшө баштаган. Алар 1648-ж. Беларусия Хмельницкий жетекчилик кылган украиндердин боштондук согушун активдүү колдойт. Россия-Польша согушунда (1654-67) беларус эли орус аскерлерине жардам көрсөтөт. Согуш, ачарчылык жана эпидемия Беларусиянын экономикасын абдан бүлүнтөт, калкынын тең жарымы дээрлик азаят. Түндүк согушу (1700-21) өлкөнүн экономикасын ого бетер жакырлантат. Речь Посполитаны 1772-, 1773-, 1795-ж-дагы бөлүштүрүүлөрдө Беларус Россия империясынын курамына кирет. 19-к-дын 2-жарымында беларус эли улут болуп түзүлгөн. Биринчи дүйнөлүк согуш мезгилинде Беларусия аймагы бүлгүнгө учураган. 1917-ж. январдагы төңкөрүштөн соң, уюшулган Беларус радасы өзалдынча мамлекет түзүү үчүн күрөш жүргүзгөн. Алар 1918-ж. 19-20-январда поляк региондорунун корпусу менен биригип, Минск шаарын басып алып, Беларус Эл Респ. түзүлгөн. 1919-ж. бул өкмөт кызыл аскерлер тарабынан талкаланган ж-а 1919-ж. Беларус Сов. Соц. Респ. (БССР) түзүлгөндүгү жарыяланган. 1921-ж. Сов. Россия м-н Польшанын ортосунда түзүлгөн Рига тынчтык келишиминин шарты боюнча Батыш Беларуссия Польшанын карамагында калган. 1922-ж. 30-декабрда БССР СССРдин курамына кирген. 1939-ж. БССР Батыш Беларусия менен кошулуп, аймагы кеңейген. Батыш Беларусиядагы поляктар Польшага көчүрүлгөн. Беларус эли Улуу Ата Мекендик согуштун (194145) мезгилинде эң оор сыноону башынан өткөрдү. Согуштун алгачкы күндөрүнөн тартып Беларусия салгылашуунун зор майданына айланды. 1944-ж. 24-июнда Лабейка кыштагын бошотууда кыргыз жоокери Ж. Асаналиев баатырларча курман болгон. Аймак баскынчылардан 1944-ж. июлда толук бошотулган. Бул согушта беларус эли 2 225 миң кишисинен ажыраган, 300 миңге жакын кишиси Германияга айдалган, 692 кыштак эли менен жок кылынган, 209 шаар жана райондук борбор, 9200 кыштак, 1,5 млн имарат талкаланган. 1945-жылдан БУУнун Башкы Ассамблеясына мүчө. 1950-жылга чейин бардык республикалардын жардамы аркасында толук калыбына келтирилген. 1986-ж. Чернобыль АЭСиндеги болгон авария Беларусиянын бай түштүк райондоруна чоң зыян келтирген. 1990-ж. июлда республиканын Жогорку Совети БССРдин Суверендүүлүгү жөнүндө декларация, 1991-ж. 8-декабрда Беловежа макулдашуусунун чечимине ылайык, СССР таркатылган соң июлда Көзкарандыэместик жөнүндө декларация кабыл алган. 1994-ж. суверендүү өлкөнүн алгачкы президенти болуп А. Г. Лукашенко шайланган. 2006-жылкы шайлоодо ал дагы бир ирет жеңишке жетишти.

Ички дүң продукциясынын көлөмү 70,5 млрд доллар, аны киши башына бөлүштүргөндө 6800 доллардан (АКШ) туура келет. Ички дүң продукциясындагы өнөржайдын үлүшү 26,8%, а. ч-ныкы 8,9% . 2004-ж. 31,2 млрд кВт Q электр энергиясы өндүрүлгөн. Негизги өнөржай тармактары: трактор кураштыруу, автомобиль, станок, а. ч. машиналарын, прибор куруу, радиоэлектроника, жеңил, электр-тех., хим., нефть-хим. (калий, фосфор, азот жерсемирткичтери, синтетикалык ж-а жасалма була), нефть ажыратуу. Отун-энергетикалык запасы ченелүү. 2003-ж. 1,8 млн о нефть казып алынган. Машина куруу комплекси чоң жүк ташуучу автомобилдерди, трактор жана а. ч. машиналарын курууга адистешкен. Токой, жыгаччылык жана целлюлоза-кагаз өнөржайы жергиликтүү ресурсу менен иштейт. Жыгач иштетүү, фанера, ширеңке, картон, эмерек, целлюлоза-кагаз өнөржайлары жакшы өнүккөн. Жеңил өнөржайы торкийим тигүү, бут кийим, тери жана булгаары; тамак-аш өнөржайы эт, сүт, май, макарон, нан, кондитер ж. б. продукцияларды чыгарат. Эт жана сүт багытындагы мал чарбачылыгы бар. Чочко асыралып, үй кушу багылат. Айыл чарбасына жарактуу жер 9,11 млн га, айдоо аянты 6,1 млн га, анын ичинен 43% дан эгиндери (сулу, буудай, арпа, карабуудай, каракүрүч), канткызылча, кендир, жашылча-жемиш айдалат. Темиржолунун уз. 5,5 миң к*, автомобиль жолунуку 81,2 миң км (а. и. 70,2 миң кжп асфальтталган). Беларусиянын аймагы аркылуу мамлекет аралык мааниге ээ Париж Брюссель Минск Москва; Санкт-Петербург Витебск Гомель Киев Одесса; Таллин Рига Вильнюс Минск Гомель Киев магистралдары өтөт. Куур транспорту да өнүккөн. Днепр-Буг каналында, Припять, Днепр, Сож, Березина дарыясында кеме жүрөт. Сыртка трактор, автомобиль, химиялык продукцияларын жана азык-түлүк чыгарат. Сырттан өнөржай жана азык-түлүк сырьёлорун алат. Негизги соода шериктештери: Россия, Украина, Германия, Литва, КМШ өлкөлөрү. Маданияты. Беларусияда 11-12-к-да билим берүүнү чиркөө мектептери жүргүзгөн. 12-к-да Евфросиния Полоцкая өз монастырында окутуп, окуучуларга китеп көчүртүү менен алектенген. 0шондой эле Беларусиянын аймагында көптөгөн протестант мектептери, басмаканалар ачылып, беларус тилинде алгачкы окуу китептер пайда болгон. 16-17-кда ариан мектептери түзүлүп, анда католик динине каршы күрөш жүргүзүшкөн. 18-к-дын аягында Б. Россияга кошулуп, орус эли м-н беларустардын карым-катнашы күчөп, 20дан ашык орус мектептери (анын ичинде 2 негизги, 6 элдик кичи орто окуу жайлары) шаардыктар үчүн ачылган. Бирок, билим берүү өтө төмөнкү деңгээлде жүргүзүлгөн. Беларустар өз эне тилинде билим ала алышкан эмес. Көптөгөн мектептерде окуу поляк тилинде жүргүзүлүп, карапайым калктын балдары үчүн эшик жабык болгон. 19-к-дын 2-жарымында гана монастырлардагы диний мектептер жабыла башгаган. 1840-ж. а. ч. окуу жайы уюшулуп, кийинчерээк академия болгон. 1919-ж. кечки мектептер ачылып, сабатсыздыкты жоюу жалпы жүргүзүлгөн. 1921-ж. ун-т (Минск), маданият институту (1922), ИА (1929), саз ил.-из. ин-ту, о. эле тажрыйба станциялары уюшулган. 16-к-да китеп басып чыгарууну Скорина негиздеген. Ал Библия, Псалтырь ж. б. китептерди беларус тилине которуп, Прагадан чыгарган (1517-20). 1932-жылдан 7 жылдык Минскидеги Архитектура-курулуш институтунун имараты.билим алуу (батыш облустарында 1940-жылдан) киргизилген. Беларусиянын билим берүү системасы мектепке чейинки мекемелер (балабакча ж. б.), башталгыч жана жалпы билим берүү, орто жана ЖОЖдон турат. Беларусияда радио уктуруу 1925-жылдан уктурулса, телекөрсөтүү 1956-жылдан көрсөтүлөт. Гомелде, Брест, Витебск, Гродно шаарында телестудиялар иштейт. Беларус адабияты элдин бай оозеки чыгармаларынан, ал орус, украин, беларустарга жалпы мурас болуп саналган Киев Русу доорунун адабиятынан башталат. Беларусиянын белгилүү жазуучулары: М. Танк, Ф. Пестрак, В. Тавлай, М. Машара, Я. Купала, Я. Колас, К. Чорный, М. Чарот, П. Панченко, А. Кулешов, П. Глебко, К. Киркенко ж. б. Беларусияда азыркыга чейин София собору (1044-66, Полоцк), Спас-Ефросиния (Полоцк) чиркөөсү, Киев Русу мезгилиндеги архитектура эстеликтери сакталган. Феодализм доорунда крепостной жана дворецтик-замоктук архитектура өнүккөн. Каменец мунарасы (Белая Вежа, 1276) ж-а Новогрудок, Лидадагы чептер, замоктор ж. б. 19-к-дын 1-жарымында Беларусиянын архитектурасы орус классицизминин таасиринде өнүккөн. 1934-ж. Архитекторлор союзу түзүлгөн. Беларусиянын музыка фольклорунда обондуу лирикалык ырлар басымдуу. Беларусиянын бийлери, күүлөрүнүн мүнөздүү өзгөчөлүгү шайырлыгы, темпинин тездиги менен айырмаланат. Белгилүү бийлери: «Лявониха», «Бульба», «Янка», «Метелица». Салттуу муз. аспаптары: цимбал, алгачкы скрипка, жалейка, сурнай ж. б. «Селолук идиллия» деген операсы Минскиде 1852-ж. коюлган (музыкасы С. Монюшко, текстин В. Дунин-Марцинкевич жазган). Консерватория, опера жана балет театры, филармония (симф. оркестри менен) уюшулган. Беларусиянын академия хор капелласы, мамлекеттик эл хору, мамлекеттик бий ансамбли түзүлгөн. Беларусиянын атактуу композиторлору: Н. Чуркин, Н. Соколовский, В. Оловников, Д. Каменский, П. Подковыров, Д. Абелсович, И. Лученок. Вокал өнөр чеберлери: Л. Александровская, И. Болотин, М. Денисов, Р. Млодек, Т. Нижникова, Н. Ворвулев, 3. Бабий ж. б. Театр өнөрү негизинен байыркы каада-салттан жана элдик оюндардан башталат. 16-к-дан элдик театрдын кеңири таралган түрү «батлейка» (куурчак театры) болгон. 19-к-дын орто ченинде драматург В. И. ДунинМарцинкович 1-театрын түзгөн. Беларусиянын улуттук театрын түзүүдө Я. Купала менен Я. Коластын драматургиясы зор роль ойногон. 2-драма театры 1926-ж. Витебскиде ачылган. 1946-жылдан «Беларусьфильм» киностудиясы иштейт. 1926-ж. «Токой окуясы» (реж. Ю. Тарич) деген 1-көркөм фильм тартылган. Сүрөт музейи XVIII-XX к-дагы (орус сүрөтчүлөрүнүн бай коллекциясы), жыгачтан жасалган айкелдер, бир нече сүрөт галереясы бар. Минск шаарына жакын Раубичи спорт комплекси уюшулган. Беларустар улут, Беларусь Республикасынын негизги калкы. Россия, Литва, Эстония, Украина, Казакстан, Польша, АКШ, Канада, Аргентина, Австралия, Улуу Британия, Франция ж. б. да жашашат. Жалпы саны 10 млн киши, анын ичинде 7904,6 миңи Беларуссияда (2000). Беларусь тилинде сүйлөшөт, орус, поляк, литва тилдери да кеңири таралган. Дини православие, ошондой эле 25% католиктер. Беларус орус жана украиндер менен бирге чыгыш славяндар катары эсептелет. Беларустардын этностук негизин чыгыш славян уруулары дрегович, кривич, радимич, древлян, северян, волыняндар түзгөн. 9-к-да алар башка тектеш уруулар менен бирге Киев Русунун курамына кирген да, байыркы орус эли болуп калыптанган. Феодалдык бытырандылыктан тартып 18-к-га чейин Беларуссиянын жери Улуу Литва княздыгына (13-14-к.), Речь Посполитага (16-к.) караган. 16-к-да беларусь эли негизинен калыптанып бүткөн. Польша бөлүштүрүлгөндөн кийин (18-к.) Россиянын курамына кошулуп, 19кылымдын аягында Беларус улут катары түзүлгөн. Беларусия негизинен дыйканчылык, мал чарбачылык, балчылык менен кесиптенишкен. Эркектери тизесине жеткен көйнөк, чыптама (камизелька), кенен шым, башына «брыль» (чий калпак), «магерка» (кийиз калпак), кышында «аблавуха» (тери, тон) кийип, түстүү жүн жиптен өрүлүп, учтары чачыланган кур байланат. Эркектердин кемсели ак түстө, жакасы ж-а этеги саймаланып, көркөмдөлүп кооздолот. Аялдары «андарак» аталган юбка ж-а чыптама (гарсет) кийип, сыртынан саймаланган алжапкыч тагынып, түрдүү курларды байланган. Тамак-ашы негизинен ун, эт, сүт, жашылча-жемиш азыктарынан даярдалып, а. и. картошкадан 200дөн ашык тамактын түрү, суусундук катары жемиштин ширеси, квас, чай, какао, кофе кеңири колдонулат. Беларустардын өкүлдөрү Кыргызстанда да жашашат. 195080-ж. Кыргызстанга 13 миңге жакын Беларустар келип отурукташкан. Кыргызстанда жашаган Беларустардын басымдуу көпчүлүгү өз эне тилин орус тили деп эсептешкен. 1999-ж. Чүй облусу жана Бишкекте жашаган 2701 беларустун 582и гана беларус тилин өз эне тили катары түшүнүшкөн. СССР кулагандан кийин (1991-ж.) ар кандай себептер менен Кыргызстандагы Беларустардын 78,6% и Беларуссияга кетишкен. 1992-ж. Минскиде өткөрүлгөн Беларустардын 1-съездинен кийин (Кыргызстандан да делегаттар катышкан) Кыргызстандагы Беларустардын «Свитанок» (1993) коомдук бирикмеси түзүлгөн. Ал Беларустардын маданиятын сактоо жана жайылтуу, Кыргызстандагы Беларусь Республикасысынын элчилигинин кызматкерлери, согуш жана эмгек ардагерлери, Чернобыль авариясын жоюуга катышкандар, беларус этносунун чыгармачыл өкүлдөрү менен жолугушуу, беларус жаштарына эне тилин, улуттук үрп-адатын, салтын, улуттук тамак-аштарын, фольклорун үйрөтүү, аларды колдоо, билим берүү иштерин жүргүзөт. Жергиликтүү беларус диаспорасынын өкүлдөрү кышында Святки (Каляды), жазында Масленица жана Пасха, жайкысын Троица (Семих, Семуха), Иванов күнү (Купалье), түшүм майрамдарын майрамдашып, Дзяды (маркумдарды эскерүү) күнүн өткөрүшөт. Учурда Кыргызстанда 3200дөн ашык беларус улутунун өкүлдөрү ар кайсы тармактарда эмгектенишүүдө. Улуттар аралык мамилелерди чыңдоого кошкон салымы үчүн Кырызстандагы Беларустардын «Свитанок» коомдук бирикмесинин Президенти А. С. Шут «Даңк» медалы менен сыйланган (1999).

  • «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4

ky.wikipedia.org

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *